
El 4 de Djunio el mundo sefaradí pedrió a su “Reyna del Ladino”, Matilda Koén-Sarano, de bindicha memoria. Yo pedrí también a una amiga spesial.
En Mayo 1999 Matilda estava en Lynn, Massachusetts, para ayudar a su ija Liora, ke avía parido a un ijiko. Una vizina le avía mostrado a Liora un artíkolo en el jurnal sovre mí—otra mujer sefaradí! … Me yamó Matilda en la Universitá Tufts, ande ambezava yo, i empesimos a echar lashón, en ladino, naturalmente. Después ke skapimos de avlar, me vino al tino: ya avlí muestra lingua, por la primera vez! M’engrandesí en sintiendo muestro “spanyol” en kaza i en el vizindado (Bronx, New York), ma mi madre, patriota amerikana kuaje fanátika, no me deshó avlarlo. El 16 de Mayo mos enkontrimos Matilda i yo en persona ande Liora. Fue una amistá imediata! Mos nombrimos de leshos, mos abrasimos pishín, i pasimos el día entero endjuntos.
Deskuvrimos ke nasimos en el mizmo anyo, i ke partimos de la kaza de los djenitores en el mizmo anyo. Tiníamos trezoros semejantes de Turkía de la famiya i eskrivíamos poezías i kantigas en ladino. Ambezíamos también todas las dos en la universitá: Matilda, ladino, i yo, almán, estudios nórdikos i estudios djudiós (sefaradís inkluidos). “Ya sos profesora”, me disho Matilda, “deké no ambezas muestra lingua en la universitá?” “No la puedo ni avlar!” “Ma la avlas muy bien. Estava todo adientro de ti, i agora está saliendo.” Alora, tanto m’enkorajó i m’empushó, ke dechizí akel día de introduzir un kurso del ladino en Tufts en Enero 2000. Djusto en tiempo salió su livro de estudio para prinsipiantes, ma en ladino i ebreo. Presto presto lavorimos endjuntos, de leshos por komputadora i en persona en Israel, para aprontar una edisión ingleza.
Este primer kurso, Ladino Language and Culture, ofresí kada semestre ke kedí en Tufts, de Enero 2000 asta Mayo 2017, todo en kontnuando a ambezar mis kursos “regolares” komo “overload” volontario, porké avían siempre tantos elevos ke lo kerían! I si kerían kontinuar, azía i varios kursos para adelantados. Por esto aprontimos Matilda i yo una edisión ingleza i para su livro de estudio del ladino para adelantados. Mis kursos fueron los primeros kursos regolares del ladino en una universitá en los Estados Unidos ke atiraron a tantos elevos. Esto todo se realizó grasias a Matilda. Dezde ke salí de Tufts, no kedí de ambezar muestra lingua i kultura, siempre en gozando i partajando i ambezándome mas de sus livros de estudio, su diksionario i sus otras ovras.
Matilda me izo no solamente avlar i ambezar muetsra lingua. Me izo también krear kozas ke ni m’imajinava: una recheta para su livro de kuzina sefaradí, un kuento para su livro de Djohá en inglés, un kuento para su livro Vejés liviana, un kuento para su livro Kuentos del Bel para Abasho, kantigas orijinales para el Festiladino (kompetisión para muevas kantigas en ladino), múzika para sus poezías, la traduksión al inglés de su komedia muzikal Mil i un Djohá… Kedimos en kontakto por email, i mos eskrivíamos kuaje kada día para partajar muevas ideas i poezías. Tanto me inspiró, ke en el 2005 prezentí una konferensia en el kongreso de la MLA (Modern Language Association) en Washington, D.C. en ladino sovre Matilda mizma – siguramente la únika konferensia en ladino para la MLA!
Yené mas importante de todo lo ke kumplió Matilda fue su karakter. Se izo famoza, ma kedó ben adam. Una reina verdadera, sin pareser. Siempre avierta, Matilda apresiava, nombrava i rengrasiava a otras personas, en sus livros también.
Ay muncho mas de kontar: sovre Matilda la bayladera (shampión!) de rock ‘n roll, Matilda la aktrisa, Matilda la kriadora de krusigramas … i Matilda la sovrebiviente de la Shoa. Eya pensava ke surbivió para azer sovrebivir la lingua i la kultura del ladino. I ya lo izo!
El día ke se fue Matilda a Gan Eden me vino esta poezía:
Matilda, mi kerida,
ermana de mi alma,
me mankas. A Gan Eden
te fuites. Yo kedí.
Se izo enverano,
s’está enfloresiendo
el derredor entero,
ma no del todo para mí.
Las lágrimas, los gritos
pasaron. Kualo keda?
Alma seka i vazía.
La vida es ansí.
I yené la tu sunriza
me viene i me dize:
“Bive, goza! Avla, ‘skrive
muestra lingua – i para mí!”
P.S.
Ke t’agraden estos versos
de mi korasón a ti!
Yorumlar